Son yıllarda Tahran’da tiyatro kafelere olan ilgi artmış durumda. Tiyatro kafe konsepti daha geniş kısımları sahne sanatları ile buluşturabiliyor. Birtakım kafeler 200 kişilik oyun salonlarına mesken sahipliği yapıyor. Kent merkezinde bulunan ve eski İran şahı İstek Pehlevi tarafından 1972 yılında yaptırılan Kent Tiyatroları binası, etrafında sayısız tiyatro kafeleri de barındırıyor. Nofel Loshato Caddesi Tahran’da sanatkarların, tiyatro ve sinema oyucularının uğrak yeri. Cadde ismini Humeyni’nin Fransa’daki sürgün yıllarında ikamet ettiği Nofel Loshato bölgesinden alıyor. Cadde ile tıpkı ismi taşıyan Nofel Loshato isimli kafe ise tiyatro konseptinin adeta öncülüğünü yapmakta. Bölgede tıpkı vakitte İranlı sanatseverlerin bildiği “Şehrzad” isimli özel tiyatro merkezi de bulunuyor. Fakat son yıllarda tiyatroların kafelerde sergilenmesi ve açılan her bir kafede artık şov salonlarının da olması yaygınlaşmış durumda. Artık bir çok tiyatro oyuncusu yahut muharriri bir kafe işletiyor. Gün içerisinde müşterilerine çay servisi yapan oyuncular akşam saatlerinde oyunlarını sergiliyorlar. Tiyatronun kafelere taşınması, hayatında hiç tiyatro izlememiş bir çok kişi için birinci olabiliyor. Bu istikametiyle kelam konusu kafeler, tiyatroyu geniş bölümlerle buluşturan kıymetli bir aracı konumundalar.
Ülkede aylarca süren Mahsa Emini şovları sinema ve tiyatro bölümüne de büyük darbe vurdu.
Eylemlere başörtülerini açarak dayanak veren bir çok bayan oyuncu gözaltına alınırken, tekrar bir çok oyuncu ve sanat sever tiyatro ve sinemaya yaptırım uygulama kararı almıştı. Örneğin İran’ın kıymetli milletlerarası Fecr sinema şenliğine sanat dünyasından yaptırım davetleri gelmişti. Bu davetlerin karşılık bulup bulmadığı farklı bir tartışma konusu lakin ülkedeki şovlar sonrası devlete ilişkin tiyatro merkezlerindeki boşluğu tiyatro kafelerin doldurduğu görülüyor. Öbür yandan özel tiyatro merkezlerinin yaşadığı ekonomik zorluklar ve gerekli maddi dayanağın alınamaması bir çok tiyatrocunun maddi tasalar taşıyarak “tiyatro kafe” konseptini benimsemesine neden olabiliyor.
Özellikle COVİD-19 salgını sürecinde uzun bir müddet kapalı kalan bu merkezler ekonomik nedenlerden ötürü artık devam etmekte zorlanıyorlar.
Tiyatronun taşıdığı güç tahminen de kendisini böylesi zorluklar da gösteriyor. Bu güç, hakim ideolojinin sempati duymadığı, hatta sanat biçimine düşman olduğu periyotlarda dahi ayakta kalabilmek için halk takviyesini oluşturma ve yaratıcı sanatkarların yenilikçiliğine güvenme yeteneğindedir. Tüm yaptırım davetleri ve zorluklara karşın Mahsa Emini şovları sonrası Hüseyin Keyani’nin yazdığı “Cafe Cut” oyunu İran Şehr tiyatrosunda sahne almıştı. Bu oyunu ayrıyeten Nofel Loshato isimli kafede farklı oyuncular ile izleme fırsatım oldu. Tiyatronun konusu biraz da yeniliği yakalamak ismine 2017 yılında İran’da bayanların, maruz kaldıkları cinsel taciz ve şiddete reaksiyon olarak başlattığı “me too” hareketini bahis alıyordu. O yıllarda bayanlara yönelik sistematik taciz ve tecavüz suçlamalarıyla yargılanan Keyvan Emamverdi’nin yargılanması ve cezalandırılması oyunun ana konusuydu. Hüseyin Keyani sahne alan bu oyunu ile bir sefer daha sanat ve tiyatro için halk takviyesini alabildi. Kafelerin buradaki rolü ise tiyatroyu halk tabanına yaymak oldu.
Bu istikameti ile Tahran kafeleri birer “üçüncü yerler” olarak üzerinde sosyolojik müşahedelerin yapılabileceği üs noktalarıdır. Öyleki bir yandan maddi tasalar bir yandan ülkenin siyasi atmosferi tiyatro kesimi için yeni arayışları doğursa da, İranlı gençler için birer kaçış ve sığınak alanları olan kafeler sanat dünyasına yeni fırsatlar veriyor. Bu tarafıyla İran konusunda klasik algıları da birinci değiştiren çoğunlukla Tahran kafeleri olmuştur. Kamusal alan dışında toplumun kendi kültürünü ve hayat biçimini tüm çıplaklığı ile korkmadan gösterdiği bu “üçüncü yerler” daha farklı bir İran tasviri sunuyorlar.
Kafelerin canlılığı, sunulan toplumsal aktiveler, dizayn ve dekorasyonu ve en değerlisi bir hayat şekli ve kimlik sunuyor oluşları bu kafeleri “kimlik inşasında” manalı kılıyor. Ray Oldenburg’un “üçüncü yerler” kuramının bu manasıyla Tahran kafelerinde karşılık bulduğu söylenebilir. Mesken, iş yeri yahut okul dışında bir kaçış ve sığınak yeri olarak Tahran kafeleri, İranlılar için yalnızca sosyalleşilen değil tıpkı vakitte bir kimlik ve hayat stili edinilen ve geliştirilen yerler.
Yazarların okuyucuları ile buluştuğu ve, saatlerce kitap okumalarının yapıldığı “özgürlükler kafesi”, yalnızca müdavimlerinin bildiği ismi konulmamış “eşcinseller kafesi”, mahpusa girip çıktığı için farkındalık yaratmak isteyen ve müşterilerine mahkum kıyafeti giydiren Notash’ın “Hücre 16 kafesi”, hayvanlara aşık Nilufer’in içerisinde onlarca kedi beslediği “kediler kafesi” yahut sanat severlerin sahip çıktığı “tiyatro kafeler”… Üçüncü yerler olarak tanımlayabileceğimiz tüm bu kafeler, insanların kültürel, düşünsel ve duygusal paylaşımları ile şekillenen sembolik alanlar aslında. Hepsi birer boşluğu ve bir eksikliği dolduruyor. İran’da uzun bir mühlet devam eden Mahsa Emini şovlarında, birtakım göstericilerin kafelere sığındıklarını, oralar da örgütlendiklerini ve tekrar kafe sahiplerinin polislerden kaçan göstericilere sahip çıktıklarına tanıklık etmiştim. Bu istikametiyle Tahran kafeleri İranlılar için canlı ve dinamik, bir toplumsallaşma aracı olarak çok fonksiyonlu, yer yer politik ve bir kaçış yeri olarak güzel bir sığınak olabiliyor.
Diğer yandan, İranlıların tiyatro kafeleri bu derece sahiplenmelerinin altında yatan nedenlerden biri, mekansal vaat ile şahısların sahip oldukları ömür üslubu ortasında özel bir bağın gelişmiş olması denebilir.
Mekansal bağlılık bireylerin birinci etapta gereksinimlerini karşılarken, kişinin kimliği ile yer ortasında oluşan bağ vakitle bir hayat usulü oluşturarak bunu bir sembole dönüştürmekte. Toplumsallaşmanın ötesinde bir kimlik inşası rolü de taşıyan bu kafelerin, tiyatro üzere bir çok kültür sanat aktifliğine konut sahipliği yapıyor oluşu, kentsel alanda meydana gelen farklılaşmaların ve oluşacak değişimlerin ipuçlarını veriyor. Bunun sonucu olarak tiyatro kafelerin sanatsal bir faaliyet kapsamında İranlılardan karşılık bulduğunu ve tiyatroyu ileriye taşıyan lokomotif olduklarını görüyoruz. Elbet bunda değişen İran sosyolojisi ve yeni kuşağın dayattığı hayat biçiminin hissesi büyük.
Sadece sanat merkezleri yahut kafelerde değil, artık sanatın her türlüsü kendisini Tahran sokaklarında da göstermeye başladı. Fırçasıyla gördüklerini resmeden bir ressam, bazen santur bazen de elektronik gitarı ile sokak müzisyenleri ve bazen de sokak tiyatroları. Tüm bunlar bizlere değişen İran’ın ipuçlarını veriyor.