Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Gün batımı ile şafak ortasında mezarlarından dirilerek insanlara saldıran ve kanlarını içen vampirler, birçok kaygı sineması ve romanda karşımıza çıkan bir figür. Dünyaca ünlü vampir karakteri Kont Vlad Drakula ise bu karakterlerden yalnızca biri. Üstelik Eflak Beyefendisi III. Vlad namıdiğer Kazıklı Voyvoda’dan esinlenmiş bu karakter, Osmanlı topraklarından çıkmış olabilir!
KALPLERİ ÇIKARILDI, BAŞLARI KESİLDİ
18. yüzyılın başlarında, Sırbistan’da gizemli vefatlar yaşanmaya başladı. Bölge halkı, ölen komşularının mezarlarından çıkıp kendilerine musallat olduğunu, ölmeden evvel ise boğulma hissi yaşayıp zahmetle nefes aldıklarını sav ediyordu. Bu inanış, yalnızca Sırbistan’da değil, aslında Ege kıyıları, Karadeniz, Trakya, Balkanlar ve Orta Avrupa’da da uzun vakittir görülüyordu. Müslümanlar ve gayrimüslimler ortasında ‘vampir, upir, obur, vrykolas, strigoi, hortlak, cadı’ üzere isimlerle anılan bu ölülerin cesetlerinin bozulmadığına, uzuvlarının kanla dolu olduğuna ve mezarlarından çıkarak insanlara ziyan verdiğine inanılıyordu. Çeşitli nedenlerle mezarlarından geri geldiklerine inanılan; yerleşim yerlerine musallat olarak insanlara, hayvanlara ve eşyalara ziyan veren; en kıymetlisi, belirlenip yok edilmeleri için aşikâr ritüel uygulamalar gerektiren vampirler, Osmanlı Doğu Avrupası’nda soba önünde anlatılan kaygı öykülerinden fazla insanların göç etmesine bile neden olabilecek büyük bir sorun olmaya başlamıştı.
Bu kaygı bir salgın üzere o kadar büyüdü ki Osmanlı’da Şeyhülislam Ebussuud Efendi, vampirlerle ilgili fetvalar bile verdi. Osmanlı evraklarında vampir avcıları, ‘vampirci’, ‘cadıcı’ üzere isimlerle anılan bir meslek kümesinin varlığından kelam ediliyordu. Mezarda bozulmadan bulunan cesetler, yerleşim yerinde açıklanamayan vefatlar, cismi yahut manevî olarak yaşayanların rahatsız edilmesi karışıklığa sebep oluyordu. Mezardan çıkan cesetlerin kalbi çıkarılarak, kazık saplanarak, başları kesilerek, büsbütün yakılarak durdurulacağına inanılıyordu.
‘VAMPİRİN ANA VATANI DOĞU AVRUPA YANİ OSMANLI TOPRAKLARI’
“Olayı sorun haline getiren öge, inanışlardan çok, endişe içindeki halkın başvurduğu vampir avcılığı yöntemleriydi” diyen Salim Fikret Kırgi, şu tabirleri kullandı:
“Vampirlerle ilgili elimizdeki datalar çok eskiye dayanıyor. Son olarak Polonya ya da Bulgaristan’da bulunan mezar kalıntıları, Slav halklarının yaşadığı bölgelerde mezarlarına kazık çakılmış cesetlere işaret ediyor. Mezar üzerinden yapılan uygulamalar cesedin yerinde kalmasına yönelik; kazık çakmak, taşlarla örtmek, bazen kireç dökerek engellemek. Bir de vampir alametleri görüldüğünde cesede yapılanlar var. Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin ünlü fetvalarında belirttiği üzere, evvel vücudun kızardığından ve çürümediğinden emin olmak gerek, akabinde tarafını değiştirmek, işe yaramazsa karnına kazık çakmak, başını kesip ayakucuna koymak, son deva olarak da ateşe vermek. Folklorik vampir salgılarıyla baş etme usullerinde kültürel nüanslar olsa da reçete aşağı üst aşikâr.”
Osmanlı topraklarında, vampirlerle ilgili tartışmalar birinci olarak Rum Ortodoks Hristiyanları ortasında yaşandı. Salim Fikret Kırgi’nin tezine nazaran vampirin anavatanı olan Doğu Avrupa, o periyotta Osmanlı egemenliği altındaydı, dolayısıya bu inançlara sahip beşerler Osmanlı halkıydı. Vampirlere inanan ve avlayan beşerler yalnızca Hristiyanlar değil, Müslüman Türkler de dahil her kesitten bireylerdi.
‘HORTLAKLAR, GULYABANİLER VE CADILAR VAMPİRLE BAĞLANTILI OLABİLİR’
Slav kültürlerinde yaygın olan vampir inancı, vakitle öbür toplumlara da yayıldı. Bu inanışların en sık Slavlar ortasında görüldüğünü, vampirin Yunanca karşılığı olan ‘vrykolakas’ sözünün Slavca kökenli olduğunu belirten Salim Fikret Kırgi, “Muhtemelen başka topluluklara bulaştıran da onlar. Folklorik vampirin Yunancadaki en yaygın karşılığı ‘vrykolakas’ sözcüğü de eski Slavca kökenli. Yukarıda bahsettiğim 18. yüzyıl vampir çılgınlığı başlayana dek, öncül kaynaklar ve kilise tartışmalarında sıklıkla kullanılan isim (Sırpça) vampir değil, (Yunanca) vrykolakas. Müslüman kaynaklara baktığımızda, vampirlere ilgili hadiseler ekseriyetle Yunan ve Slavların ağır olarak yaşadığı Balkan coğrafyasından geliyor. Kaydedilen birinci Müslüman vampirler de Trakya’dan. O denli enteresan durumlar var ki misal kimi bölgelerde, din değiştirip Müslüman olan Rum Ortodoksların öldükten sonra vrykolakas olarak dünyaya döndüklerine inanılıyor” dedi.
Kültürümüzde yer alan hortlak, cadı, gulyabani, karakoncolos üzere doğaüstü figürlerin de vampirlerle bağlantılı olabileceğine değinen Salim Fikret Kırgi, “Bu varlıkların hepsi, çeşitli devirlerde vampir sözünün eşanlamlısı olarak kullanılmış. Beni en çok şaşırtan ise ‘hortlak’ oldu. Folklorik vampir dediğimiz şey, en genel haliyle, mezarında huzur bulamayıp hortlayarak yaşayanlara musallat olan meyyit kimseler. Çağdaş vampir de temelde çok farklı değil. Hortlamanın nedeni birçok örnekte diğer bir ‘lanetli meyyit kimse’ tarafından ısırılmak suretiyle lanetin bulaştırılması. Lanet tesiriyle canlanan vücut yok edilince, yani hortlama nedeni ortadan kalkınca ruh da huzura kavuşuyor. Ölüyü toprağın kabul edip etmemesi, yattığı yeri sevmesi, mezarında dört dönmesi, kemiklerinin sızlaması üzere sözler ya da ‘toprağının bol olması’ gibisi temenniler, kimi açılardan bu inanışla bağlantılı” diye konuştu.
DRAKULA’YA İLHAM OLDU
Evliya Çelebi de yaşanan vampir çılgınlığına Seyahatnamesi’nde yer veren isimlerden. Seyahatname’nin altıncı ve yedinci ciltlerinde Kırım yolunda ilerlerken rastladığı Oburça adlı köyü Çelebi şöyle tanıtıyor:
“Obur Tatar lisanında cadıya, sihirbaz avrata ve mezarında dirilene denir. Bunların aşikâr başlı özellikleri özel gecelerde gökyüzü savaşları yapmaları, insan dışı bir soydan gelmeleri ve sonsuz ömür için insan kanı içmeleridir. Kan emici yaşayan ölüleri yok etmek için yapılması gereken uygulamalarsa vücutlarına kazık saplamak ve cesetlerini yakmaktır.”
Peki Seyahatname’de bahsedilen ‘Obur’lar dünyaca ünlü Drakula’ya nasıl ilham olmuş olabilir? Bram Stoker’ın ünlü romanı ve Evliya Çelebi Seyahatnamesi’ndeki alakayı pahalandıran Salim Fikret Kırgi “Bram Stoker’a romanı yazarken danışmanlık eden Slovak kökenli Macar Türkolog Armin Vambery’dir. Osmanlı’yı çok yeterli tanıyan Vambery’nin özel ilgi alanı ise Evliyâ Çelebi Seyahatnamesi’dir. Osmanlılar tarafından başta çok ilgi görmeyen, sonrasında da sakıncalı içerik nedeniyle sansürlenen Seyahatnâme’nin birinci basılı kopyasında altıncı cildin önsözünü yazan kişi de Vambery idi” sözlerini kullandı.
Artık beşerler vampir tehdidinden ötürü göç etmiyor, mezar kazıp ceset parçalamıyorlar. Pekala epeyce yaygın bir halk inanışı olarak nitelendirdiğiniz vampir fenomeninin sonu nasıl geldi? Salim Fikret Kırgi bunu şöyle açıkladı:
“İfade ettiğiniz bağlamda, folklorik vampir inanışını bitiren Aydınlanma Çağı oldu. En kıymetlisi, tıp dünyasında yaşanan gelişmelerle, halkı kaosa sürükleyen ölümlerin nedenleri bulaşıcı hastalıklarla açıklandı ve salgınları önlemek için vampir alamaktan daha tesirli, rasyonel yollar keşfedildi. Öte yandan, vampirlerin sonunun geldiği söylenemez. Halk inanışından tanınan kültür ikonluğuna, herhalde çağdaş çağın en başarılı ve sansasyonel evrimini yaşadılar. Yarattıkları gerçek kaygının ve sebep oldukları skandalların üzerinden yüzyıllar geçse de hâlâ onları konuşuyoruz, okuyoruz, izliyoruz. Köylü vampirlerin aristokrat vampirlere dönüşmesini takip eden süreçte tabir yerindeyse dönüşmedikleri şey kalmadı. İnsanlar hâlâ onları hayal ediyor, merak ediyor. Son periyot de ebedi gençliğin timsali olarak vampirlere özeniyor. Daha ferdî ve lokal ölçekte konuşmak gerekirse, keşke biz de vampirleri gerçekte oldukları üzere, kültürümüzün bir kesimi olarak kucaklayabilsek. Bu fenomenin tarihi yazılırken hem kurgu eserler hem de akademik çalışmalarla haklı yerimizi alsak. Natürel artık eskisi üzere değil, nitelikli, değerli, ilgi de gören edebi ve akademik çalışmalar yayınlandı, devamı da gelecek. Keşke sinema ve televizyon alanında da vampir janrımız oluşmaya başlasa! Ne yazık ki hâlâ yabancı kültürel öge olarak görülüyorlar, toplumsal ölçekte vampir efsanesini içselleştirmeyi şimdi başaramadık. Ben yeniden de umutluyum.”